पुण्यात वन्यजीव उपचारांचा 'जोडधंदा', पुणे वनविभागाचे दुर्लक्ष

नेत्वा धुरी –

पुणे येथील वन्यप्राणी उपचारांचे प्रमुख केंद्र म्हणून नावाजलेल्या रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्ट या खासगी वन्यप्राणी उपचार केंद्राने नियमबाह्य पद्धतीने वन्यप्राणी उपचारांचा जोडधंदा सुरु केल्याची धक्कादायक बाब उघडकीस आली आहे. रेस्क्यू चॅरिटॅबल ट्रस्ट हे पुण्यातील वनविभागाच्या देखरेखीअंतर्गत वन्यप्राणी उपचार केंद्र म्हणून काम करत आहे. मात्र या केंद्रात उपचारांसाठी दाखल होणा-या वन्यप्राण्यांना वनविभागाकडून कोणतीही रितसर परवानगी नसताना परदेशी पशुवैद्यकीय विद्यार्थ्यांना प्रशिक्षणासाठी हाताळायला दिले जाते. या व्यवहारातून रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्टने कोटींचा आर्थिक व्यवहार केल्याचा आरोप स्थानिक प्राणीप्रेमींनी केला आहे.

हा गैरव्यवहार सोशल मिडीयावर सर्रासपणे दाखवला जात असल्याने पुणे वनविभागाचे वनसंरक्षक आशिष ठाकरे, उपवनसंरक्षक महादेव मोहिते तसेच भांबुर्डा वनपरिक्षेत्र अधिकारी मनोज बारबोले यांची या गैरव्यवहारात हातमिळवणी झाल्याचा आरोप स्थानिक प्राणीप्रेमींनी केला आहे. या संपूर्ण घटनाक्रमांत राज्याचे प्रधान मुख्य वनसंरक्षक (वन्यजीव) श्रीनिवास रेड्डी यांनी प्रतिनिधींनी अतिशय उद्धटपणे उत्तर दिल्याने राज्याच्या महत्त्वाच्या पदाची धुरा चुकीच्या अधिका-याकडे गेल्याची टीका होत आहे.

देशात आढळून येणारे वन्यप्राणी वनविभागाच्या देखरेखीअंतर्गत सांभाळले जातात. वनाधिकारी तसेच वनाधिका-यांनी निवडून दिलेले कर्मचारी तसेच स्वयंसेवक आदींना वन्यप्राणी हाताळताना नियमांचे पालन करणे आवश्यक असते. अन्यता हा गंभीर गुन्हा मानला जातो. राज्यात जखमी वन्यप्राण्यांना उपचार करण्यासाठी प्रत्येक राष्ट्रीय उद्यानात किंवा अभयारण्यात वनाधिका-यांकडून आवश्यक सोय केली जाते. सद्यस्थितीत गेल्या काही वर्षांपासून राज्यात प्रत्येक जिल्ह्यात वनविभागाच्या जागेवर वन्यप्राणी उपचार केंद्र सुरु करण्यासाठी वनविभाग प्रयत्नशील आहे. याच प्रयत्नांतून पुण्यातील बावधन येथील वनविभागाच्या जागेवर वन्यप्राणी उपचार केंद्र उभारले गेले आहे.

१ जुलै २०२३ साली माजी वनमंत्री सुधीर मुनगंटीवार यांच्या हस्ते पुण्यातील बावधन येथील वन्यप्राणी उपचार केंद्राचे उद्घाटन करण्यात आले. हे केंद्र पुण्यातील रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्ट या प्राणीप्रेमी संस्थेला सांभाळायला दिले गेले. या करिता पुणे वनविभाग आणि रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्टच्या संस्थापिका नेहा पंचमिया यांच्यात २०२३ साली सुधारित करार झाला.

वन्यप्राणी उपचार केंद्रात उपचारांसाठी आलेल्या जखमी वन्यप्राण्यांना रेस्क्यूने नियुक्त केलेले कर्मचारी तसेच वनविभागाचे कर्मचा-यांनी हाताळणे अपेक्षित आहे. मात्र वर्ल्डवाइडवेट्स या आंतरराष्ट्रीय संस्थेतील परदेशी प्रशिक्षणार्थी पशुवैद्यकीय विद्यार्थ्यांच्या हातात वन्यप्राण्यांना दिले जाते. हे प्रशिक्षणार्थी विद्यार्थी वन्यप्राण्यांवर शस्त्रक्रिया करणे तसेच त्यांना नैसर्गिक अधिवासात मुक्त करणे आदी कामात सहभाग घेतात. हा प्रकार वनाधिका-यांच्यासमोर घडतो. या कामकाजाची छायाचित्रे आणि व्हिडिओ वर्ल्डवाइडवेट्स आणि रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्ट या दोन्ही संस्थांच्या इन्स्टाग्राम अकाऊंटवर सर्रासपणे अपलोड केले जातात.

वन्यजीवांच्या जीवाशी खेळणा-या या प्रकारात कितपत मुके प्राणी-पक्षी जगवले जातात, याबद्दल स्थानिक वन्यजीवप्रेमींनी चिंता व्यक्त केली. रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्टने वन्यप्राणी उपचार केंद्रात उपचार केलेल्या वन्यप्राण्यांमधील कितपत प्राणी जगले, ही आकडेवारी धक्कादायक असल्याचीही भीती त्यांनी व्यक्त केली. या संपूर्ण प्रकरणात रेस्क्यू चॅरिटेबल ट्रस्टच्या संस्थापिका आणि राज्य वन्यजीव मंडळाच्या सदस्या नेहा पंचमिया यांनी माहिती देण्यास टाळाटाळ केली.

पुणे वनविभागासोबतच्या करारनाम्यात डावलेले नियम

शासना सोबत झालेल्या करारानुसार संबंधित संस्था वन अधिकाऱ्यांचे सल्ला मसलत करून उपचाराकरिता आलेल्या प्राण्याच्या उपचार बाबत शास्त्रीय संशोधन करू शकते. परंतु याठिकाणी प्राण्यांचे उपचार व त्यांना नैसर्गिक अधिवासात मुक्त करताना अनेक परदेशी प्रशिक्षणार्थी पशुवैद्यकीय अधिकारी दिसून येत आहेत. अपात्रव्यक्ती कडून वन्यप्राण्यांची होत असल्याने भारतीय वन्यजीव संरक्षण अधिनियम १९७२ (सुधारित २०२२) मधील तरतुदींचे सुद्धा उल्लंघन झाले आहे.

परदेशी प्रशिक्षणार्थी पशुवैद्यकीय विद्यार्थ्यांनी हाताळलेले वन्यप्राणी आणि पक्षी, राष्ट्रीय पक्षी मोर, वानर, तरस, ऑलिव्ह रिडले, खवल्या मांजर, अजगर, हरिण , बिबट्या, चितळ, सांबर, पाणमांजर, उदमांजर, सरपटणारे प्राणी आदी.

थेट वनमंत्री गणेश नाईकांकडे तक्रार दाखल करणार

रेस्क्यू चॅरिटॅबल ट्रस्टमध्ये उपचार घेणारे अनेक वन्यप्राणी मृत्यूमुखी पडले असून, पुणे वनविभाग या प्रकरणी जाणूनबुजून दुर्लक्ष करत असल्याने आता थेट वनमंत्री गणेश नाईक यांच्याकडे तक्रार केली जाईल, अशी माहिती स्थानिक वन्यजीवप्रेमींनी दिली. सबळ पुराव्यानिशी हा प्रकार उघडकीस आणला जाईल, असा दावा स्थानिक वन्यजीवप्रेमींनी केला.

या संपूर्ण प्रकरणात पश्चिम विभागाचे मुख्य वनसंरक्षक (वन्यजीव) डॉ. जितेंद्र रामगावकर, पुणे वनविभागाचे वनसंरक्षक आशिष ठाकरे तसेच पुणे वनविभागाच्यावतीने (२०२३) सुधारित करारनाम्यावर स्वाक्षरी करणारे तत्कालीन मुख्य वनसंरक्षक एन.आर. प्रवीण यांनी माहिती देण्यास नकार दिला.

पुण्यात बिबट्या संदर्भात बरेच विषय सुरु आहेत. तुम्ही या प्रकरणी वनसंरक्षक आशिष ठाकरे, उपवनसंरक्षक महादेव मोहिते यांच्याशी बोला. मी तुम्हांला अधिकृत माहिती देऊ शकत नाही.

मनोज बारबोले, वनपरिक्षेत्र अधिकारी, भांबुर्डा, पुणे वनविभाग (प्रादेशिक)

वन्यप्राणी उपचार केंद्र हे शैक्षणिक केंद्र नाही. मी संपूर्ण प्रकरणाची चौकशी करतो. दोषींवर कारवाई केली जाईल.

महादेव मोहिते, उपवनसंरक्षक, पुणे वनविभाग (प्रादेशिक)

या प्रकरणी पुणे वनविभागाचे वनसंरक्षक आशिष ठाकरे किंवा पश्चिम वनविभागाचे (वन्यजीव) मुख्य वनसंरक्षक डॉ. जितेंद्र रामगावकर यांच्याशी बोला. मी यासंदर्भात बोलू शकत नाही. तुम्ही स्वतःच्या नाव आणि पत्त्याची माहिती देत लेखी तक्रार दाखल करा. या प्रकरणी जबाबदार व्यक्तीकडून चौकशी केली जाईल. संबंधित अधिकारी प्रतिक्रिया देत नसतील तर मी काय करु? मी तुम्हांला तक्रार दाखल करायला सांगितली तर पत्रकार आहात तक्रारदार नाहीत असे सांगता. तुम्ही मुंबईतील घटनांसाठी पंतप्रधानांना संपर्क करता का? मी प्रधान मुख्य वनसंरक्षक आहे. तुम्हांला हवे ते करा.